Sloboda izražavanja • Osuda podnositeljice predstavke za namjerno širenje „neistinitih informacija“ na njenom profilu na društvenoj mreži Instagram u vezi s komentarima kojima dovodi u pitanje postojanje slučajeva oboljenja izazvanih pandemijom virusa COVID-19 u njenoj regiji • Kršenje člana 10. Evropske konvencije

Činjenice i navodi podnositeljice predstavke

Podnositeljica predstavke je korisnica Instagrama čiji je račun u relevantno vrijeme imao 2.600 pratilaca. Ona je 13. maja 2020. godine na svom profilu objavila sljedeći komentar: „Nije bilo prijavljenih slučajeva koronavirusa u Krasnodaru ili okolnoj regiji, niti su pacijenti s dijagnozom koronavirusa dobili rezultate testa koji to potvrđuju. Razmislite zašto bi našoj vladi ovo trebalo.“ Na komentare drugih korisnika podnositeljica predstavke je odgovorila: „Ljudi se boje govoriti o tome jer se boje za svoje poslove ili čak živote. Svi znaju da se može zaraditi novac za prijavljivanje koronavirusa kao uzroka smrti na službenim smrtovnicama.“

Policija Krasnodara odštampala je komentare podnositeljice predstavke i optužila je za širenje neistinitih informacija na internetu. Podnositeljica predstavke je u prekršajnom postupku proglašena odgovornom za širenje neistinitih informacija i osuđena je na novčanu kaznu od oko 390 eura.  

Okružni sud Oktyabrskiy u Krasnodaru odbio je žalbu podnositeljice predstavke.

Pozivajući se, između ostalog, na član 10. Evropske konvencije, podnositeljica predstavke je prigovorila da je time što je osuđena za svjesno „širenje neistinitih informacija“ prekršeno njeno pravo na slobodu izražavanja.

Ocjena Evropskog suda

Evropski sud je istakao da je podnositeljica predstavke održavala lični Instagram račun koji je prvenstveno koristila za oglašavanje usluga svog salona za nokte. Nije bila profesionalna novinarka niti se predstavljala kao izvor mjerodavnih informacija o pandemiji. Njeni komentari su dati kao odgovor na novinski članak o navodnim nepravilnostima u izvještavanju o pandemiji virusa COVID-19. Evropski sud je naglasio da bi, u takvim okolnostima, prisiljavanje podnositeljice predstavke na iste standarde provjere kojima su obavezani profesionalni mediji predstavljalo nerazuman teret za učešće u javnoj debati.

Kada se radi o pitanju jesu li domaći sudovi dali relevantne i dovoljne razloge za miješanje, Evropski sud je ukazao na kriterije utvrđene ruskim pravom koje je zahtijevalo: a) da je informacija „bila poznata kao neistinita“; b) da je bila „društveno važna“, c) da je predstavljena „pod krinkom pouzdanih izvještaja“ i d) da je stvorila specifične rizike za javno zdravlje, sigurnost ili infrastrukturu. U vezi s tim kriterijima Evropski sud je istakao da su domaći sudovi zapravo odustali od utvrđivanja postojanja većine tih elemenata. Uprkos zakonu koji zahtijeva dokaz da je informacija „bila poznata kao neistinita“ i predstavljena „kao pouzdan izvještaj“, sudovi nisu pokušali utvrditi namjere podnositeljice predstavke u dijeljenju tih informacija niti ispitati njeno objašnjenje da se oslanjala na prethodno objavljene online izvore. Domaći sud je jednostavno naveo da podnositeljica predstavke „nije predočila nikakve dokaze koji bi opovrgnuli postojanje zaraze koronavirusom“. Kako je istakao Evropski sud, takav pristup učinkovito je transformirao krivično djelo iz onog koje zahtijeva dokaz namjerne laži u djelo objektivne odgovornosti za nedokazane izjave.

U pogledu onoga što predstavlja „društveno važnu informaciju“ Evropski sud je istakao da su komentari o odgovoru vlasti na zdravstvenu krizu i tačnost službene statistike nesumnjivo povezani s pitanjima od javnog interesa. Međutim, upravo ta karakteristika koja taj izraz čini „društveno važnim“ također ga svrstava u kategoriju zaštićenog izražavanja prema članu 10. Konvencije. Domaći sudovi kaznili su podnositeljicu predstavke zbog učestvovanja u vrsti rasprave koju demokratsko društvo zahtijeva, posebno u vrijeme krize kada su transparentnost i odgovornost najvažniji.

U vezi s kriterijem da informacije moraju stvarati specifične rizike, Evropski sud je istakao da sudovi nisu uzeli u obzir da je podnositeljica predstavke održavala Instagram račun prvenstveno za oglašavanje usluga svog salona za nokte s malim brojem pratilaca. Njen komentar je izazvao minimalne reakcije i drugi korisnik ga je odmah osporio. Ipak, sudovi su jednostavno naveli da informacije nadilaze ograničen broj lica bez ispitivanja može li to ograničeno širenje realno stvoriti vrstu rizika koju je predviđao zakon.

Evropski sud je dalje primijetio da je takav površan pristup utvrđivanju krivice bio pogoršan strukturnim nedostatkom u postupku – odsutnošću tužioca na suđenju, gdje sud preuzima ulogu tužioca. Evropski sud je naglasio da je u svojoj praksi već utvrdio da u ovakvim situacijama može biti potkopana kontradiktorna priroda postupka i ugrožena sudska nepristranost. U ovom predmetu, taj strukturni nedostatak značio je da nijedna stranka nije bila zadužena za dokazivanje elemenata krivičnog djela, što je navelo sudove da taj teret prebace na podnositeljicu predstavke.

U tim okolnostima Evropski sud nije bio uvjeren da je miješanje bilo zasnovano na relevantnim i dovoljnim razlozima ili da je istinski težilo legitimnim ciljevima na koje se poziva Vlada. Iako borba protiv dezinformacija tokom vanredne situacije u javnom zdravstvu može biti opravdan cilj, sankcioniranje pojedinaca zbog izražavanja skepticizma prema službenim informacijama ili pozivanja na veću transparentnost ne doprinosi tom cilju.

Konačno, Evropski sud je istakao da iznos izrečene kazne, koji je predstavljao znatan finansijski teret za podnositeljicu predstavke, nije bio zanemariv i mogao je imati obeshrabrujući učinak na ostvarivanje slobode izražavanja.